André Breton

André Breton [1896 – 1966]

 

Breton was niet alleen de theoreticus en grondlegger van het surrealisme. Hij gaf leiding aan de beweging, die op artistiek gebied een groot deel van de 20e eeuw heeft gedomineerd. Met autoriteit leidde hij de beweging bijna veertig jaar langs allerlei interne crises, afsplitsingen en scheurmakerij. Of het nu om politieke meningsverschillen of relatieproblemen ging, zijn charisma en scherpe inzichten stonden borg voor nieuwe talenten die zich bleven aansluiten bij de beweging. Deze veelzijdige stroming wilde het hele menselijke bestaan herstarten door de verbeelding aan de macht te brengen. Dit was ook de muurkreet van de studentenopstand van mei ’68. In die zin was het surrealisme revolutionair van geest. De verbintenissen met partijpolitiek strandden echter al voor de oorlog. Breton wordt vaak geciteerd, als schrijver van de manifesten, theoretische geschriften en artikelen over beeldende kunst. Zo heeft zijn artikel in het tijdschrift Minotaure over Picasso de schilder geen windeieren gelegd. Breton’s poëzie echter wordt vaak geroemd, maar vergeleken met de Manifesten en Nadja, weinig gelezen. ‘Hermetisch’ is de meest gebruikte term voor deze associatieve poëzie die mijninziens meer aandacht verdient.

 

Willem Desmense van Uitgeverij IJzer vroeg mij rond de millennium wisseling naar vertalingen van Bretons poëzie die hij van plan was uit te geven. Bij IJzer was in 1993 mijn vertaling De Zonne-anus & De aartsengelachtige van Georges Bataille verschenen. Na enig speurwerk bleek dat er slechts een tiental gedichten in het Nederlands van Breton waren omgezet. Ik had zijn meest bekende gedicht Union libre vertaald, maar dat geeft nog geen zicht op de grote kracht van Breton’s dichterlijk oeuvre. Ik had mijn uitdaging en zelfopgelegde taak gevonden. Het werden vertalingen met uitgebreide annotaties om de dichter Breton meer zichtbaar te maken. Zo vertaalde ik de bundels Fata Morgana, Gedichten 1935 – 1940, Gedichten 1940- 1943, L’Air de l’eau – Hemelwater, Le revolver à cheveux blancs – Witgekuifde revolver en twee gedichten: Sur la route de San Romano & Sur la route qui monte et descend. Deze vertaalklus liep flink uit wegens intertekstuele verbanden, verwijzingen naar schilderijen, vertaalproblemen etc. Toen ik vele jaren later contact opnam met Willem Desmense was zijn interesse verdwenen, want “er was geen markt voor deze poëzie”. Inmiddels heeft hij wel René Char in vertaling gebonden uitgebracht. Hulde. Ook moeilijke poëzie voor een klein publiek moet uitgegeven worden. Zodoende.

 

Het vertalen van de gedichten van Breton heeft mij veel geleerd over wat poëzie vermag. Soms is hij onnavolgbaar, maar vaak toont hij het bestaansrecht van het automatisme in zijn poëzie aan. Het gaat hier om het proefondervindelijk gedicht zoals Lucebert het noemt. Breton zegt het enigmatisch en compact in Nadja: Les mots font l’amour.

 

Ik zal binnenkort enkele vertaalde gedichten van Breton hieronder online zetten.